کد مطلب:224212 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:155
وضع اشیاء قبل از ساختمان فعلی
مقدمة باید دانست كه در تاریخ تمدن و ادبیات ایران، خراسان همواره مركز مهمی برای نهضت های ملی محسوب می شده نفوذ و پیشرفت های هنری و صنعتی آن در سراسر كشور و كشورهای مجاور
[ صفحه 244]
محسوس بوده است. در دوره های مختلف تاریخ صنایع ملی این استان مقام و منزلت ارجمندی داشته به خصوص از زمان ساسانیان تا پایان دوره ی تیموری در تشكیل ذوق ایران خراسان بی تأثیر نبوده است. به همین جهت در صنایع اسلامی واضع و مخترع خط كوفی تزئینی خراسانیان بوده اند.
سبك ظروف مشهور به گبری كه از نیشابور به دست آمده است در اقصی بلاد كشور و حتی تاشكند و سمرقند (تركستان) و سامره (عراق عرب) مورد تقلید قرار گرفته است. به روزگار صفویان شهریاران میهن دوست این سلسله همیشه سبك معماران و بافندگان و نقاشان مكتب خراسان را پیروی نموده و در صدد تكمیل آن برآمده اند به همین جهت از عصر صفویه به خصوص مشهد از نظر مركزیت و جنبه مذهبی پیوسته هسته صنایع خراسان بوده است. متأسفانه موقعیت جغرافیائی آن موجب شده است كه همواره در معرض تاخت و تاز اقوام مهاجم بوده زمانی در فتنه ی غز و گاهی در حمله ی مغول و تیمور و وقتی در هجوم های ازبكان لطمات و مصائب زیادی به مردم این دیار وارد شده است. بالنتیجه آثار نفیس خزانه ی آستان قدس رضوی كه توسط سلاطین و شیعیان پاك نهاد هدیه شده است در این حملات مصون نمانده بلكه مورد هدم و غارت قرار گرفته است چنانكه كافی است گفته شود عبدالمؤمن خان پسر عبدالله خان ازبك ضمن قتل عام و غارتی كه در مشهد راه انداخته قطعه الماسی به درشتی یك تخم مرغ از نفایس آستان قدس ربود [1] .
[ صفحه 245]
امرای داخلی نیز گاه و بی گاه دست به چپاول این اشیاء زده اند چنانكه نادر میرزا و نصرالله میرزا افشار از زر و سیم گرد شده در این استان هزینه ی ارتش خود را چندی در مشهد تأمین نموده و حتی می نویسد نادر میرزا از طلاهای گنبد و دولنگه درهای جواهر نشان چشم نپوشید و دستور داد یك قالی نفیس زربفت را بسوزانند تا بتواند از مقدار قلیل طلای آن برخوردار شود.
در سال هزار و دویست و شصت و سه محمد حسن خان سالار فرزند آصف الدوله تمام قندیل ها و چراغ ها و ابزار زرین را ذوب نمود و از زر و سیم حاصله به نام خود در خراسان سكه زد.
با تمام این احوال مقادیر زیادی اشیاء نفیس تا قبل از بنیان موزه در خزانه درون صندوق هائی قرار داده شده پارچه های زربفت گران بها با وضعی نامتناسب تا گردیده بود و برای نشان دادن آن ها را باز كرده سپس دوباره درون صندوق ها می گذاشتند. در قفسه های اطراف خزانه كه هم امروز نیز وجود دارد اشیاء بی اهمیت را چیده بودند. قالی های پرقیمت بافت لاهور محصول زحمت بافندگان ایرانی كه بنا به دعوت همایون پادشان هندوستان از تبریز و كاشان و جوشقان و خراسان به هندوستان رفته بودند وضع خوبی نداشت [2] و ما در این جا از نظر اهمیت موضوع به تفصیل بیشتری می پردازیم:
این قالی های نفیس كه روی آن كرك و تار و پود آن از ابریشم بافته شده است (بنابر تحقیقاتی كه جناب آقای مؤید ثابتی به عمل آورده اند كرك این قالی ها از بز معروف تبتی است) شامل یازده قطعه است كه یكی از آن ها به شرحی كه بعدا خواهد آمد پس از تعمیر به نمایش گذارده شده و بقیه هم اكنون در خزانه نگهداری می شود و به طور خلاصه مشخصات آن ها به قرار ذیل است:
[ صفحه 246]
شماره دفتر اموال: 1، مشخصات: قالیچه ی سجاده ای كه جزئی مرمت شده چهار فصل، درازا و پهنا به متر: 11 / 1 - 40 / 1
شماره دفتر اموال: 194، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی مزین به گل و شاخه، درازا و پهنا به متر: 85 / 3 - 60 / 4
شماره دفتر اموال: 145، مشخصات: قالی دارای هفت ترنج بزرگ گل و بوته دار، درازا و پهنا به متر: 55 / 3 - 60 / 5
شماره دفتر اموال: 146، مشخصات: قالی بدون حاشیه، درازا و پهنا به متر: 00 / 3 - 30 / 5
شماره دفتر اموال: 147، مشخصات: قالی گل و برگ دار، درازا و پهنا به متر: 00 / 2 - 41 / 3
شماره دفتر اموال: 148، مشخصات: قالی گل و برگ دار، درازا و پهنا به متر: 54 / 3 - 10 / 4
شماره دفتر اموال: 150، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی كه حاشیه ی آن از خودش نیست، درازا و پهنا به متر: 3 - 85 / 3
شماره دفتر اموال: 151، مشخصات: قالی زمینه سرمه ای گل در هم افشان دارای هفت حاشیه، درازا و پهنا به متر: 28 / 4 - 30 / 9
شماره دفتر اموال: 152، مشخصات: قالی زمینه لاكی گل و بوته دار دارای سه حاشیه، درازا و پهنا به متر: 05 / 4 - 55 / 5
شماره دفتر اموال: 153، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی گل و بوته ای درشت با یك حاشیه ی عریض، درازا و پهنا به متر: 75 / 5 - 95 / 7
شماره دفتر اموال: 194، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی با سه حاشیه كه حاشیه ی اول آن زمینه سفید است، درازا و پهنا به متر: 10 / 4 - 55 / 5
این قالی ها بنابر آن چه نقل شد در جهان صنعتی به نام قالی های ایران و هند معروف بوده و هر كدام در دنیا منحصر به فرد می باشد و چون توسط شاه عباس كبیر بیشتر هدیه شده است معروف به شاه عباسی است. در این قالی ها به طوری كه حساب شده است در هر سی متر مربع متجاوز از یازده هزار گره خورده است.
متأسفانه به طوری كه اشاره شد عده ای از این قالی ها به مروز زمان قطعه قطعه شده و آن ها را در بقچه هائی نگه داشته اند.
امروز این قالی های نفیس و از آن جمله قالی بزرگ بافت خراسان كه زمان شاه طهماسب تهیه شده است علاوه بر یك آستر كه پشت آن با دقت بافته شده برای محافظت بیشتر پارچه دیگری جهت نگهداری آن بر روی دیوار گسترده شده است بدین كیفیت كه قالی مزبور به حال طبیعی آویخته شده است و با دیوار تماسی ندارد و به همین نحوه قالی های كوچك نفیس موزه ی آستان قدس مانند قالیچه ی همایون و قالیچه ی چهار فصل با داشتن آستر مناسب هر كدام روی تخته های سه لائی
[ صفحه 247]
و زیر قاب چوب گردوئی بسیار عالی خودنمائی می نماید.
[ صفحه 244]
محسوس بوده است. در دوره های مختلف تاریخ صنایع ملی این استان مقام و منزلت ارجمندی داشته به خصوص از زمان ساسانیان تا پایان دوره ی تیموری در تشكیل ذوق ایران خراسان بی تأثیر نبوده است. به همین جهت در صنایع اسلامی واضع و مخترع خط كوفی تزئینی خراسانیان بوده اند.
سبك ظروف مشهور به گبری كه از نیشابور به دست آمده است در اقصی بلاد كشور و حتی تاشكند و سمرقند (تركستان) و سامره (عراق عرب) مورد تقلید قرار گرفته است. به روزگار صفویان شهریاران میهن دوست این سلسله همیشه سبك معماران و بافندگان و نقاشان مكتب خراسان را پیروی نموده و در صدد تكمیل آن برآمده اند به همین جهت از عصر صفویه به خصوص مشهد از نظر مركزیت و جنبه مذهبی پیوسته هسته صنایع خراسان بوده است. متأسفانه موقعیت جغرافیائی آن موجب شده است كه همواره در معرض تاخت و تاز اقوام مهاجم بوده زمانی در فتنه ی غز و گاهی در حمله ی مغول و تیمور و وقتی در هجوم های ازبكان لطمات و مصائب زیادی به مردم این دیار وارد شده است. بالنتیجه آثار نفیس خزانه ی آستان قدس رضوی كه توسط سلاطین و شیعیان پاك نهاد هدیه شده است در این حملات مصون نمانده بلكه مورد هدم و غارت قرار گرفته است چنانكه كافی است گفته شود عبدالمؤمن خان پسر عبدالله خان ازبك ضمن قتل عام و غارتی كه در مشهد راه انداخته قطعه الماسی به درشتی یك تخم مرغ از نفایس آستان قدس ربود [1] .
[ صفحه 245]
امرای داخلی نیز گاه و بی گاه دست به چپاول این اشیاء زده اند چنانكه نادر میرزا و نصرالله میرزا افشار از زر و سیم گرد شده در این استان هزینه ی ارتش خود را چندی در مشهد تأمین نموده و حتی می نویسد نادر میرزا از طلاهای گنبد و دولنگه درهای جواهر نشان چشم نپوشید و دستور داد یك قالی نفیس زربفت را بسوزانند تا بتواند از مقدار قلیل طلای آن برخوردار شود.
در سال هزار و دویست و شصت و سه محمد حسن خان سالار فرزند آصف الدوله تمام قندیل ها و چراغ ها و ابزار زرین را ذوب نمود و از زر و سیم حاصله به نام خود در خراسان سكه زد.
با تمام این احوال مقادیر زیادی اشیاء نفیس تا قبل از بنیان موزه در خزانه درون صندوق هائی قرار داده شده پارچه های زربفت گران بها با وضعی نامتناسب تا گردیده بود و برای نشان دادن آن ها را باز كرده سپس دوباره درون صندوق ها می گذاشتند. در قفسه های اطراف خزانه كه هم امروز نیز وجود دارد اشیاء بی اهمیت را چیده بودند. قالی های پرقیمت بافت لاهور محصول زحمت بافندگان ایرانی كه بنا به دعوت همایون پادشان هندوستان از تبریز و كاشان و جوشقان و خراسان به هندوستان رفته بودند وضع خوبی نداشت [2] و ما در این جا از نظر اهمیت موضوع به تفصیل بیشتری می پردازیم:
این قالی های نفیس كه روی آن كرك و تار و پود آن از ابریشم بافته شده است (بنابر تحقیقاتی كه جناب آقای مؤید ثابتی به عمل آورده اند كرك این قالی ها از بز معروف تبتی است) شامل یازده قطعه است كه یكی از آن ها به شرحی كه بعدا خواهد آمد پس از تعمیر به نمایش گذارده شده و بقیه هم اكنون در خزانه نگهداری می شود و به طور خلاصه مشخصات آن ها به قرار ذیل است:
[ صفحه 246]
شماره دفتر اموال: 1، مشخصات: قالیچه ی سجاده ای كه جزئی مرمت شده چهار فصل، درازا و پهنا به متر: 11 / 1 - 40 / 1
شماره دفتر اموال: 194، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی مزین به گل و شاخه، درازا و پهنا به متر: 85 / 3 - 60 / 4
شماره دفتر اموال: 145، مشخصات: قالی دارای هفت ترنج بزرگ گل و بوته دار، درازا و پهنا به متر: 55 / 3 - 60 / 5
شماره دفتر اموال: 146، مشخصات: قالی بدون حاشیه، درازا و پهنا به متر: 00 / 3 - 30 / 5
شماره دفتر اموال: 147، مشخصات: قالی گل و برگ دار، درازا و پهنا به متر: 00 / 2 - 41 / 3
شماره دفتر اموال: 148، مشخصات: قالی گل و برگ دار، درازا و پهنا به متر: 54 / 3 - 10 / 4
شماره دفتر اموال: 150، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی كه حاشیه ی آن از خودش نیست، درازا و پهنا به متر: 3 - 85 / 3
شماره دفتر اموال: 151، مشخصات: قالی زمینه سرمه ای گل در هم افشان دارای هفت حاشیه، درازا و پهنا به متر: 28 / 4 - 30 / 9
شماره دفتر اموال: 152، مشخصات: قالی زمینه لاكی گل و بوته دار دارای سه حاشیه، درازا و پهنا به متر: 05 / 4 - 55 / 5
شماره دفتر اموال: 153، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی گل و بوته ای درشت با یك حاشیه ی عریض، درازا و پهنا به متر: 75 / 5 - 95 / 7
شماره دفتر اموال: 194، مشخصات: قالی زمینه لاكی بند رومی با سه حاشیه كه حاشیه ی اول آن زمینه سفید است، درازا و پهنا به متر: 10 / 4 - 55 / 5
این قالی ها بنابر آن چه نقل شد در جهان صنعتی به نام قالی های ایران و هند معروف بوده و هر كدام در دنیا منحصر به فرد می باشد و چون توسط شاه عباس كبیر بیشتر هدیه شده است معروف به شاه عباسی است. در این قالی ها به طوری كه حساب شده است در هر سی متر مربع متجاوز از یازده هزار گره خورده است.
متأسفانه به طوری كه اشاره شد عده ای از این قالی ها به مروز زمان قطعه قطعه شده و آن ها را در بقچه هائی نگه داشته اند.
امروز این قالی های نفیس و از آن جمله قالی بزرگ بافت خراسان كه زمان شاه طهماسب تهیه شده است علاوه بر یك آستر كه پشت آن با دقت بافته شده برای محافظت بیشتر پارچه دیگری جهت نگهداری آن بر روی دیوار گسترده شده است بدین كیفیت كه قالی مزبور به حال طبیعی آویخته شده است و با دیوار تماسی ندارد و به همین نحوه قالی های كوچك نفیس موزه ی آستان قدس مانند قالیچه ی همایون و قالیچه ی چهار فصل با داشتن آستر مناسب هر كدام روی تخته های سه لائی
[ صفحه 247]
و زیر قاب چوب گردوئی بسیار عالی خودنمائی می نماید.
[1] اين قطعه الماس به استناد گفته ي صاحب عالم آراء عباسي توسط قطب الدين شاه دكن به آستانه ي حضرت رضا عليه السلام تقديم شده بود در زمان شاه عباس كبير كه دست مهاجمين را از قتل و غارت كوتاه كرد همين قطعه الماس ضمن تحف و هداياي بي نظير ديگري مجددا توسط شاهزادگان ازبك به دربار شاه عباس تقديم گرديد. شهريار صفوي نظر به نفاست قطعه الماس مزبور و مشكلاتي كه در امر نگهداري آن مترتب بود بنا به فتواي مقامات روحاني عصر آن را دستور داد در خارج به حداكثر قيمت ممكنه فروخته از بهاي آن املاك و مستغلات زيادي در خراسان خريداري نمايند سپس جملگي را وقف بر آستان حضرت ثامن الائمه عليه السلام نمود (بعيد نيست كه قطعه الماس كوه نور يا درياي نور همين باشد.) دانشمند معظم جناب آقاي مؤيد ثابتي مي گفتند وقف نامه ي اين مستغلات كه به مهر شاه عباس كبير مزين بوده است تا همين اواخر بايگاني كتابخانه ي آستان قدس رضوي (ع) موجود بوده و معظم له تصميم داشته اند در جشن هزاره ي شاعر ملي ايران حكيم ابوالقاسم فردوسي عين اين وقف نامه را ضمن كتاب جامع مفيدي راجع به آستانه ي حضرت رضا (ع) نشر دهد اما متأسفانه بدين كار مفيد توفيق نيافته اند.
[2] نصيرالدين محمد همايون پادشاه هند هنگامي كه به واسطه ي اختلافات داخلي به دربار شاه طهماسب صفوي پناهنده شد (951) مورد عنايت خاص شاه طهماسب قرار گرفت. به فرموده ي شاه صفوي از وي پذيرائي گرم و باشكوهي به عمل آمد كه در تاريخ بي سابقه است. همايون ضمن گردش در بلاد تبريز و اردبيل و شهرستان هاي ديگر به زيارت آستانه ي حضرت رضا (ع) نيز توفيق يافت. در طي سفر همه جا مراد ميرزا فرزند شاه طهماسب به همراه ده هزار تن قزلباش مأمور مهمانداري سلطان هند بودند. همايون شاه در مراجعت تعدادي از استادان هنرمند ايراني را براي احياء صنايع ايران در هندوستان از شاه طهماسب خواست. اين هنرمندان كه از ميان رشته هاي مختلف صنعت انتخاب شده بودند بعدا در هند مكتب مخصوص ايران و هند را به وجود آوردند كه از همه مهم تر صنايع قالي بافي و نقاشي و مينياتور در آن شهرتي به سزا دارد.